روش خلاصه نویسی

روش خلاصه نویسی

فواید و ضرورت خلاصه نویسی

«خلاصه نویسی» نوعی مهارت نگارشی محسوب می ‌شود و آشنایی با آن در کارهای قلمی و پژوهشی و گزارش نویسی مفید و کارساز است. با توجه به محدودیت فرصت و زمان و نیز فراوانی آثار و نوشته ‌ها، «چکیده نویسی»‌ ضرورت پیدا می ‌کند. گاهی از مطالب برای خودمان خلاصه برداری می ‌کنیم،‌ گاهی برای دیگری. در صورت اول، برای بهره برداری خودمان است، ‌در صورت دوم برای فایده رسانی به دیگران. در تاریخ تألیف و نگارش نیز، بخش بزرگ کتاب ‌ها، خلاصه شده کتاب ‌های دیگری است که در زمینه تاریخ، ادبیات و علوم گوناگون است. این‎ گونه کتب، با عنوان ‎هایی هم چون: خلاصه، وجیزه، منتخب، گلچین، گزیده، مختار، مهذّب، چکیده، تلخیص و ... است که توسط خود مؤلف یا دیگری صورت گرفته و می ‌گیرد. خلاصه کردن متون مفصل و کتاب ‌های عظیم و ارزشمند،‌ یکی از گام ‌های مثبتی است که می ‌تواند نسل کم حوصله امروز را هم با فرهنگ و ادب گذشته مرتبط سازد، ‌و هم بهره اخلاقی کتاب‌ های خوب ولی مفصل را که در دسترس امروزیان نیست، به خوانندگان برساند. ما همیشه نمی ‌توانیم همه کتاب‌ ها را همراه داشته باشیم. همیشه هم مجال شرح و بسط مطالب را برای دیگران نیست.

پس باید به هنر« خلاصه نویسی» مجهز بود تا از زمان و نیز از امکانات چاپ و تکثیر و یادداشت، بیشترین استفاده را کرد. گاهی نیاز می ‌شود که از یک سخنرانی یا کتاب و مقاله، خلاصه‌ای تهیه شود، یا گزارشی فشرده از یک حادثه، یا صورت جلسه‌ای خلاصه از یک جلسه، سمینار، برنامه و ... تهیه گردد. گاهی در نقد یک اثر ادبی یا محتوای یک کتاب و مقاله و فیلم، نیاز است که فشرده‌ای از آن بیان شود. در معرفی‌ های اجمالی از یک کتاب نیز خلاصه نویسی جایگاه خود را دارد. نیز گاهی در دوره ‌های آموزشی و در کلاس‌ ها، لازم است از مطالب خلاصه برداری شود، یا در متون آموزشی، خلاصه‌ای از هر بخش یا بحث در پایان آورده شود. گاهی هم برای شرکت در یک مسابقه، لازم می ‌شود کتاب یا مقاله یا داستانی خلاصه شود. برای تهیه جزواتی فشرده و کم حجم برای امتحان از برخی دروس و متون هم، نیازمند به چکیده نویسی هستیم. گاهی هم به صورت شفاهی، لازم است گزارشی کوتاه و توضیحی خلاصه درباره موضوعی داشته باشیم. مجموع این گونه نیازها، ایجاب می ‌کند که با«روش خلاصه نویسی» آشنا شویم. از این رو در این بخش، به بیان نکاتی در این موضوع می‌ پردازیم. ناگفته نماند که«خلاصه نویسی»، از جهاتی برای خود انسان مفید است و فوایدی از این قبیل دارد:
1. بهره گیری از یادداشت‌ های خلاصه، در مراحل بعد، به وسیله مراجعه مجدد به آن ‌ها.
2. تمرینی برای کار قلمی و رشد نیروی نویسندگی انسان.
3. تقویت بینش و رشد فکری انسان در سایه این گزینش و تلخیص.
4. تسهیل برخورداری از محتویات کتب و مقالات، در حجمی اندک.
5. ایجاد انگیزه در دانش آموزان برای مطالعه.
6. کمک به در خاطر سپردن مطالب و از یاد نرفتن آن ‌ها.
7. کمک به تمرکز فکر هنگام خواندن کتاب و مقاله.
با توجه به این ‎که در خلاصه نویسی، باید به«کاهش حجم نوشته» پرداخت، بی آن ‎که هدف نویسنده و گوینده و پیام اصلی نوشته و سخن از بین برود، ضروری است که مهارت لازم در این امر کسب شود. این مهارت هم جز با تمرین زیاد، و نیز کار زیر نظر مربی و استاد، کمتر به دست می ‌آید. تفاوت خلاصه نویسی با گزیده، گلچین و یادداشت برداری این است که در یادداشت برداری و گزیده نویسی، نکات مورد نظر و مورد علاقه شخص از جاهای مختلف نوشته می ‌شود و چه بسا انسجام و پیوستگی میان گزیده ‌ها وجود نداشته باشد؛ ولی در خلاصه نویسی، ‌عنایت روی یک کتاب یا مقاله یا متنِ خاصّی است که چکیده همه آن آورده می ‌شود؛ نه آن‎ که از هر بوستانی گلی چیده شود. خلاصه نویسی شبیه زیراکس یا عکس گرفتن از هر متن یا تصویری در مقیاسی کوچک‌تر است.
مراحل اجرایی کار
بسیار اتفاق می‌ افتد که در خلاصه نویسی، انسان فکر می‌ کند همه این مطالب، خوب و لازم است و در تلخیص، آن‎ ها را می ‌آورد. در نهایت می ‌بیند که خلاصه، چیزی از اصل مطلب کم نیست. این یا به عدم مهارت در خلاصه نویسی برمی ‌گردد، یا به عدم آگاهی اجمالی از محتوای آن‎ چه تلخیص می‌ شود، یا عدم دقت شخص در تفکیک مطالب مهم از کم اهمیت. از این رو در امر خلاصه نویسی، مراحل زیر پیشنهاد می ‌شود:
1. مطالعه یا مرور اجمالی، پیش از اقدام به تلخیص.
2. مشخص ساختن میزان و درصد تلخیصی که باید انجام شود.
3. مشخص کردن موارد و مطالب اصلی و فرعی،‌ هنگام مطالعه.
4. حذف مطالب غیر عمده و باقی گذاشتن نکات اصلی.
5. حفظ امانت و اصالت در عبارات و محتوا.
پیش از اقدام به تلخیص،‌ خوب است ابتدا یک دور، کتاب یا مقاله را بخوانیم،‌ یا یک بار نوار را گوش دهیم یا فیلم را نگاه کنیم، تا نسبت به محتوا اِشراف و احاطه پیدا کنیم و بهتر بتوانیم موارد عمده و غیر عمده و اصلی و حاشیه‌ای را از هم تفکیک کنیم. البته این در مواردی است که متن مورد تلخیص در اختیار ما باشد. والاّ در خلاصه نویسی از مباحثِ یک کلاس یا جلسه یا سخنرانی در حال ایراد، این شیوه قابل اجرا نیست.
هنگام مرور مقدماتی، می ‌توان فصل ‌های اصلی و فرعی و مطالب عمده را از حواشی و زواید، جدا کرد و علامت گذاشت تا تلخیص، آسان ‌تر شود.